2-тарау. Беларусь Республикасындағы ШОК дамуының жай-күйі мен мәселелері
ШОК нарықтық экономиканың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады және әлеуметтік тұрақтандыруда, жаңа жұмыс орындарын құруда, экономиканы қайта құрылымдау және еңбек ресурстарын қайта бөлу есебінен экономикалық өсуді жеделдетуде маңызды рөл атқарады.
Беларусь Республикасында ШОК қалыптасқанына 25 жылдан асты. Қысқа уақыт ішінде экономиканың осы секторы дамудың бірнеше кезеңінен өтті. Беларусь Республикасының 2010 жылғы 1 шілдедегі "шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау туралы" Заңының (Беларусь Республикасының құқықтық актілерінің ұлттық тізілімі, 2010 ж., № 170, 2/1703) қабылдануымен орта кәсіпкерлік ұғымы Заңды түрде бекітілді. Осы Заңға сәйкес ШОК субъектілерінің қызметін реттеудің нормативтік-құқықтық негіздері қайта қаралды, іскерлік және инвестициялық ахуалды ырықтандыру жөніндегі жұмыс жанданды. Бұл 2014 жылға дейін заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер санының тұрақты өсуі байқалды, ШОК субъектілерінің негізгі экономикалық көрсеткіштерге қосқан үлесі үдемелі өсуіне ықпал етті.
2014-2015 жылдардағы әлемдік қаржы дағдарысы жалпы Беларусь Республикасының экономикасына және атап айтқанда ШОК-ке теріс әсер етті. 2016 жылдан бастап рецессиядан кейін белоруссиялық ШОК позициясын үдемелі қалпына келтіру басталды. Алайда дағдарысқа дейінгі мәндерге әлі де қол жеткізілген жоқ. Бұл факт шаруашылық жүргізудің шағын нысандары ірі ұйымдармен салыстырғанда теріс сыртқы әсерлерге неғұрлым осал екенін куәландырады.
Қазіргі уақытта ШОК субъектілері елдің жалпы қосылған құнының төрттен бір бөлігін құрайды. ШОК секторына салық органдары бақылайтын республикалық бюджеттің кірістеріндегі төлемдердің үштен бір бөлігінен астамы, тауарлар экспортының шамамен екінші бөлігі және әрбір үшінші жұмыс орны келеді.
Беларусь шағын және орта бизнес бүгінде – бұл 110 мың заңды тұлға, төрттен бір миллионға жуық жеке кәсіпкерлер (236 мың адам) және 54,3 мың жеке кәсіпкерлер Еңбек және азаматтық-құқықтық шарттар бойынша тартатын жеке тұлғалар. Әрбір үшінші қызметкер ШОК секторында жұмыс істейді. ШОК ұйымдарының салалық құрылымы салыстырмалы түрде тұрақты: 27 пайыз – өндіріс саласы, 73 пайыз – қызмет көрсету саласы, ұйымдардың саны бойынша басым қызмет түрлері көтерме және бөлшек сауда, автомобильдер мен мотоциклдерді жөндеу, өңдеу өнеркәсібі, көлік қызметі, қоймалау, почта және курьерлік қызмет болып табылады. Өнеркәсіп өндірісіндегі ШОК үлес салмағы 2016-2017 жылдары 17,8 пайызды құрады. Өнеркәсіптік өндіріске ШОК үлесінің төмен деңгейі қаржы, материалдық және еңбек ресурстарына, жаңа технологиялар мен жабдықтарға қол жеткізу проблемаларымен түсіндіріледі, өйткені өнеркәсіптік өндіріс едәуір үлкен шығындарды талап етеді.
2016 жылы тауарлар экспортының жалпы көлеміндегі ШОК өнімінің үлесі 45,4 пайызды, 2017 жылдың қорытындысы бойынша – 46,9 пайызды құрады. Республиканың көтерме тауар айналымында ШОК-ке 80 пайыздан астам тиесілі. Бұл ретте айналымның 50 пайыздан астамын шағын кәсіпорындар қамтамасыз етеді. Соңғы жылдары негізгі капиталға инвестицияларға ШОК салымының теріс серпіні сақталуда. 2017 жылы инвестициялардың жалпы көлеміндегі ШОК үлесі тек 34,4 пайызды құрады. Дағдарысқа дейінгі кезеңде бұл көрсеткіштің мәні 42 пайыздан астамға жетті. Инвестициялық белсенділіктің төмендеуі экономикалық ахуалдың жалпы нашарлауынан, ішкі сұраныстың баяу қалпына келуінен, сондай-ақ белгілі бір шамада қаржы ресурстарына қол жеткізу проблемаларынан туындады.
2017 жылдың соңында Мемлекет басшысы кәсіпкерлік бастаманы дамытуға, іскерлік белсенділікті ынталандыруға және шаруашылық жүргізу субъектілеріне қойылатын артық әкімшілік кедергілерді жоюға бағытталған бірқатар нормативтік құқықтық актілерді қабылдады.
ШОК нарықтық экономиканың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады және әлеуметтік тұрақтандыруда, жаңа жұмыс орындарын құруда, экономиканы қайта құрылымдау және еңбек ресурстарын қайта бөлу есебінен экономикалық өсуді жеделдетуде маңызды рөл атқарады.
Беларусь Республикасында ШОК қалыптасқанына 25 жылдан асты. Қысқа уақыт ішінде экономиканың осы секторы дамудың бірнеше кезеңінен өтті. Беларусь Республикасының 2010 жылғы 1 шілдедегі "шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау туралы" Заңының (Беларусь Республикасының құқықтық актілерінің ұлттық тізілімі, 2010 ж., № 170, 2/1703) қабылдануымен орта кәсіпкерлік ұғымы Заңды түрде бекітілді. Осы Заңға сәйкес ШОК субъектілерінің қызметін реттеудің нормативтік-құқықтық негіздері қайта қаралды, іскерлік және инвестициялық ахуалды ырықтандыру жөніндегі жұмыс жанданды. Бұл 2014 жылға дейін заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер санының тұрақты өсуі байқалды, ШОК субъектілерінің негізгі экономикалық көрсеткіштерге қосқан үлесі үдемелі өсуіне ықпал етті.
2014-2015 жылдардағы әлемдік қаржы дағдарысы жалпы Беларусь Республикасының экономикасына және атап айтқанда ШОК-ке теріс әсер етті. 2016 жылдан бастап рецессиядан кейін белоруссиялық ШОК позициясын үдемелі қалпына келтіру басталды. Алайда дағдарысқа дейінгі мәндерге әлі де қол жеткізілген жоқ. Бұл факт шаруашылық жүргізудің шағын нысандары ірі ұйымдармен салыстырғанда теріс сыртқы әсерлерге неғұрлым осал екенін куәландырады.
Қазіргі уақытта ШОК субъектілері елдің жалпы қосылған құнының төрттен бір бөлігін құрайды. ШОК секторына салық органдары бақылайтын республикалық бюджеттің кірістеріндегі төлемдердің үштен бір бөлігінен астамы, тауарлар экспортының шамамен екінші бөлігі және әрбір үшінші жұмыс орны келеді.
Беларусь шағын және орта бизнес бүгінде – бұл 110 мың заңды тұлға, төрттен бір миллионға жуық жеке кәсіпкерлер (236 мың адам) және 54,3 мың жеке кәсіпкерлер Еңбек және азаматтық-құқықтық шарттар бойынша тартатын жеке тұлғалар. Әрбір үшінші қызметкер ШОК секторында жұмыс істейді. ШОК ұйымдарының салалық құрылымы салыстырмалы түрде тұрақты: 27 пайыз – өндіріс саласы, 73 пайыз – қызмет көрсету саласы, ұйымдардың саны бойынша басым қызмет түрлері көтерме және бөлшек сауда, автомобильдер мен мотоциклдерді жөндеу, өңдеу өнеркәсібі, көлік қызметі, қоймалау, почта және курьерлік қызмет болып табылады. Өнеркәсіп өндірісіндегі ШОК үлес салмағы 2016-2017 жылдары 17,8 пайызды құрады. Өнеркәсіптік өндіріске ШОК үлесінің төмен деңгейі қаржы, материалдық және еңбек ресурстарына, жаңа технологиялар мен жабдықтарға қол жеткізу проблемаларымен түсіндіріледі, өйткені өнеркәсіптік өндіріс едәуір үлкен шығындарды талап етеді.
2016 жылы тауарлар экспортының жалпы көлеміндегі ШОК өнімінің үлесі 45,4 пайызды, 2017 жылдың қорытындысы бойынша – 46,9 пайызды құрады. Республиканың көтерме тауар айналымында ШОК-ке 80 пайыздан астам тиесілі. Бұл ретте айналымның 50 пайыздан астамын шағын кәсіпорындар қамтамасыз етеді. Соңғы жылдары негізгі капиталға инвестицияларға ШОК салымының теріс серпіні сақталуда. 2017 жылы инвестициялардың жалпы көлеміндегі ШОК үлесі тек 34,4 пайызды құрады. Дағдарысқа дейінгі кезеңде бұл көрсеткіштің мәні 42 пайыздан астамға жетті. Инвестициялық белсенділіктің төмендеуі экономикалық ахуалдың жалпы нашарлауынан, ішкі сұраныстың баяу қалпына келуінен, сондай-ақ белгілі бір шамада қаржы ресурстарына қол жеткізу проблемаларынан туындады.
2017 жылдың соңында Мемлекет басшысы кәсіпкерлік бастаманы дамытуға, іскерлік белсенділікті ынталандыруға және шаруашылық жүргізу субъектілеріне қойылатын артық әкімшілік кедергілерді жоюға бағытталған бірқатар нормативтік құқықтық актілерді қабылдады.
2Негізгі құжаттардың бірі Беларусь Республикасы Президентінің 2017 жылғы 23 қарашадағы № 7 Жарлығы болып табылады, ол мемлекеттік органдар мен бизнестің өзара іс-қимыл тетіктерін түбегейлі өзгертуді, лауазымды тұлғалардың шаруашылық жүргізу субъектілерінің жұмысына араласуын барынша азайтуды және бизнестің өзін-өзі реттеу тетіктерін күшейтуді, оның қоғам алдындағы өз жұмысы үшін жауапкершілігін күшейтуді көздейді.
IT-саласын дамыту және цифрлық экономиканы құру, сондай-ақ технологияларды, капиталдарды және ең бастысы, әлемнің түкпір-түкпірінен ақылды және талантты адамдарды тарту мақсатында Беларусь Республикасы Президентінің 2017 жылғы 21 желтоқсандағы № 8 "цифрлық экономиканы дамыту туралы" декретіне қол қойылды (Беларусь Республикасының ұлттық құқықтық Интернет-порталы, 27.12.2017, 1/17415). Елімізде 2016-2020 жылдарға арналған "Беларусь Республикасындағы шағын және орта кәсіпкерлік" мемлекеттік бағдарламасы іске асырылуда.
Осы мемлекеттік бағдарламаның іс-шараларын қаржыландыру республикалық және жергілікті бюджеттердің, "Беларусь Республикасының Даму Банкі" ашық акционерлік қоғамының, Беларусь кәсіпкерлерді қаржылық қолдау қорының қаражаты, заңнамада көзделген өзге де көздер есебінен жүзеге асырылады. Республикада 2018 жылдың 1 шілдесіне кәсіпкерлікті қолдау 99 орталығынан және 27 шағын кәсіпкерлік инкубаторынан тұратын ШОК қолдау инфрақұрылымы субъектілерінің желісі құрылды және жұмыс істейді. Осы инфрақұрылым субъектілері негізінен облыс орталықтары мен ірі қалаларда орналасқан. Сонымен бірге ШОК республика экономикасына қосқан үлесі көптеген дамыған елдерге қарағанда айтарлықтай төмен. Мысалы, Еуропалық Одақ елдерінде ШОК үлесі жалпы қосылған құндағы 56,8 пайызды, жұмыспен қамтылғандар үлесі – 66,6 пайызды құрайды. Сондықтан бүгін республика алдында жаңа жаһандық міндеттер тұр.
IT-саласын дамыту және цифрлық экономиканы құру, сондай-ақ технологияларды, капиталдарды және ең бастысы, әлемнің түкпір-түкпірінен ақылды және талантты адамдарды тарту мақсатында Беларусь Республикасы Президентінің 2017 жылғы 21 желтоқсандағы № 8 "цифрлық экономиканы дамыту туралы" декретіне қол қойылды (Беларусь Республикасының ұлттық құқықтық Интернет-порталы, 27.12.2017, 1/17415). Елімізде 2016-2020 жылдарға арналған "Беларусь Республикасындағы шағын және орта кәсіпкерлік" мемлекеттік бағдарламасы іске асырылуда.
Осы мемлекеттік бағдарламаның іс-шараларын қаржыландыру республикалық және жергілікті бюджеттердің, "Беларусь Республикасының Даму Банкі" ашық акционерлік қоғамының, Беларусь кәсіпкерлерді қаржылық қолдау қорының қаражаты, заңнамада көзделген өзге де көздер есебінен жүзеге асырылады. Республикада 2018 жылдың 1 шілдесіне кәсіпкерлікті қолдау 99 орталығынан және 27 шағын кәсіпкерлік инкубаторынан тұратын ШОК қолдау инфрақұрылымы субъектілерінің желісі құрылды және жұмыс істейді. Осы инфрақұрылым субъектілері негізінен облыс орталықтары мен ірі қалаларда орналасқан. Сонымен бірге ШОК республика экономикасына қосқан үлесі көптеген дамыған елдерге қарағанда айтарлықтай төмен. Мысалы, Еуропалық Одақ елдерінде ШОК үлесі жалпы қосылған құндағы 56,8 пайызды, жұмыспен қамтылғандар үлесі – 66,6 пайызды құрайды. Сондықтан бүгін республика алдында жаңа жаһандық міндеттер тұр.
ШОК дамуының қазіргі деңгейі мен үрдістері кезінде оның алдында тұрған міндеттерді өз бетінше шешуді қамтамасыз ете алмайды.
Қазіргі уақытта осы сектордың дамуын тежейтін және оған ел экономикасында лайықты орын алуға мүмкіндік бермейтін негізгі себептер мыналар болып табылады: кәсіпкерлік қызметті реттейтін заңнаманың тұрақсыздығы, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру шарттарына нормативтік құқықтық актілер жобаларының реттеуші әсерін тиісінше бағалаудың болмауы, бұл ШОК өз қызметін перспективалы жоспарлауды жүзеге асыруға мүмкіндік бермейді; бәсекелестік үшін тиісті жағдайлардың болмауы, монополизм, әсіресе ірі мемлекеттік ұйымдар тарапынан; бизнесті жүргізудің институционалдық шарттарының дамымағандығы, оны қолдаудың жеткілікті дамымағандығы; қаржыландыруға қол жеткізудің жеткіліксіздігі, оның ішінде микроқаржы ұйымдарының дамымағандығы; ШОК субъектілері ұғымының заңнамада жеткіліксіз айқын анықталуы, бұл деректердің бұрмалануына және дамудың нақты жай-күйі мен үрдістерін, сондай-ақ қолдаудың барабар шараларына әкеп соғады. Осы Стратегияның ережелері көрсетілген жағымсыз үрдістерді жоюға, ШОК тиімді дамуы үшін жағдайларды қамтамасыз етуге, халықтың кәсіпкерлік бастамаларын жандандыруға, бизнесті жүргізу үшін әкімшілік кедергілерді азайтуға және ШОК субъектілері өндіретін тауарлар мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға бағытталған.
Қазіргі уақытта осы сектордың дамуын тежейтін және оған ел экономикасында лайықты орын алуға мүмкіндік бермейтін негізгі себептер мыналар болып табылады: кәсіпкерлік қызметті реттейтін заңнаманың тұрақсыздығы, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру шарттарына нормативтік құқықтық актілер жобаларының реттеуші әсерін тиісінше бағалаудың болмауы, бұл ШОК өз қызметін перспективалы жоспарлауды жүзеге асыруға мүмкіндік бермейді; бәсекелестік үшін тиісті жағдайлардың болмауы, монополизм, әсіресе ірі мемлекеттік ұйымдар тарапынан; бизнесті жүргізудің институционалдық шарттарының дамымағандығы, оны қолдаудың жеткілікті дамымағандығы; қаржыландыруға қол жеткізудің жеткіліксіздігі, оның ішінде микроқаржы ұйымдарының дамымағандығы; ШОК субъектілері ұғымының заңнамада жеткіліксіз айқын анықталуы, бұл деректердің бұрмалануына және дамудың нақты жай-күйі мен үрдістерін, сондай-ақ қолдаудың барабар шараларына әкеп соғады. Осы Стратегияның ережелері көрсетілген жағымсыз үрдістерді жоюға, ШОК тиімді дамуы үшін жағдайларды қамтамасыз етуге, халықтың кәсіпкерлік бастамаларын жандандыруға, бизнесті жүргізу үшін әкімшілік кедергілерді азайтуға және ШОК субъектілері өндіретін тауарлар мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға бағытталған.
